ΚΛΑΙΡΗ ΜΙΤΣΟΤΑΚΗ


Photo: © E.KE.BI, 2001. Ορδόλης

Βιογραφικό Σημείωμα

Γεννήθηκε το 1949 στο Ηράκλειο Κρήτης. Στην Αθήνα από τα γυμνασιακά χρόνια, σπούδασε κλασσική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και παρακολούθησε μαθήματα μεσαιωνικής ανθρωπολογίας στην Ecole des Ηautes Etudes στο Παρίσι. Συνεργάτης το περιοδικού Σύγχρονος Κινηματογράφος, με σύντομη θητεία σε εφημερίδες και στην εκπαίδευση, άσκησε με μεγαλύτερη μονιμότητα το επάγγελμα του μεταφραστή και του Υπεύθυνου Εκδόσεων. Πεζογραφεί από το 1982. Το θέατρο και η σκηνή απασχολούν σταθερά ένα μέρος της δραστηριότητάς της.

ΒΙΒΛΙΑ

Η πριγκίπισσα Τίτο κι εγώ (πεζός μονόλογος), Αθήνα, Διάττων, 1989 σελ. 33.

Οι παράξενοι λόγοι της κυρίας Μποβαρύ (θέατρο), Αθήνα, Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, 1993, σελ. 43

Μετάλλια (μικρά πεζά), Αθήνα, Ίκαρος, 1993, σελ. 41

Flora Mirabilis (αισθητικό μυθιστόρημα), Αθήνα, Το Ροδακιό, 1996, σελ. 91, ISBN: 960-7360-19-2

ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ

Οι παράξενοι λόγοι της κυρίας Μποβαρύ
Από το Θέατρο του Νότου, Χειμώνας 1996-97, σε σκηνοθεσία Νικαίτης Κοντούρη.

Η πριγκίπισσα Τίτο και εγώ
Από το Θέατρο του Λόγου στο Φεστιβάλ Τρίπολης, 6 Ιουλίου 2001, σε σκηνοθεσία της Μαριτίνας Πάσσαρη

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΕΝΑΡΙΟ

Σε συνεργασία με την σκηνοθέτιδα Αντουανέττα Αγγελίδη για την ταινία της Τόπος (1986).

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

Π (νουβέλα), Αθήνα, περ. Εκηβόλος, τεύχος 13, 1983, σσ. 1135-1152.

Η τέλεια αναλογία (νουβέλα), Αθήνα, περ. Εκηβόλος, τεύχος 16-17, 1987, σσ 1683-1712.

Τα αναρίθμητα χαμόγελα της θάλασσας (διήγημα), Αθήνα,
εφ. Τα Νέα, 19 Αυγούστου 1999.
στο: Έρωτας σε πρώτο πρόσωπο, Αθήνα, Κέδρος, 1997, σελ. 383, ISBN: 960-04-1420-3

Ροζ και μαύρο (διήγημα), Δημοσιεύθηκε στο: Οκτώ θανάσιμα αμαρτήματα, Αθήνα, Πατάκης, 2001, σελ. 115, ΙSBN: 960-3789-41-0

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ

La Mediterranee et le monde mediterraneen a l epoque de Philippe II, Fernand Braudel, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης
ISBN: set 960-250-009-3
A΄ τόμος, 1991, ISBN: 960-250-016-6

Β΄ τόμος, 1997, ΙSBN: 960-250-133-2

Γ΄ τόμος, 1998, ISBN: 960-250-134-0

Encyclopedie de la Pleiade, Ιστορία και μέθοδοί της. Ημερολόγια-
Χρονολόγηση-Συγχρονίες, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1989.

Histoire de la revolution francaise (Ιntroduction) / Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης (Εισαγωγή), Jules Michelet, Αθήνα, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος (δίγλωσση έκδοση), 1989.

Faire de l' histoire, Jacques Le Goff, Αθήνα, Ράππα.

Α΄ τόμος, 1981.
Β΄ τόμος, 1983
Γ΄ τόμος, 1988, ΚΩΔ. ΑΡ. 0 Λ30 1449

ΘΕΩΡΙΑ

Reponse a John Lewis, Louis Althusser, Αθήνα, Θεμέλιο, 1974.

Lettre sur les sourds et muets
Beau
Ecrits sur le peinture
Pensees eparses, Denis Diderot, Αθήνα, Εστία (υπό έκδοση)

Berkeley, L' idee de nature, Roselyne Degremont, Αθήνα, Πατάκη, 2001.
ISBN: 960-378-910-0

Saint Paul, Stanislas Breton, Αθήνα, Πατάκης (υπό έκδοση).

Le Mythe d' Electre, Pierre Βrunel, Αθήνα, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, ISBN: 960-7191-01-3

ΘΕΑΤΡΟ

La dispute, Marivaux, περιοδικό Δρώμενα, τεύχος 5/6, Οκτώβρης - Δεκέμβρης 1984.
Παράσταση στο Γαλάζιο Σπίτι της Πλάκας, σκηνοθεσία Βίκτωρα Αρδίττη, Φθινόπωρο 1984.
Παράσταση από την Πειραματική Σκηνή της "Τέχνης"
Σκηνοθεσία Πέπης Οικονομοπούλου, Καλοκαίρι 1986.
Παράσταση από το ΔΗΠΕΘΕ Ρόδου, σκηνοθεσία Σέργιου Γκάκα, Χειμώνας 1990/91.

Teatro breve: La doncella, el marinero y el estudiante- El paseo de Buster Keaton, Federico Garcia Lorca, ανέκδοτο, 1985.

Jocaste, Michele Fabien, ανέκδοτο, 1986

Theatre de chambre: Dissident, il vas sans dire - Nina, c' est autre chose, Michel Vinaver, Παράσταση από το ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας, σκηνοθεσία Βίκτωρα Αρδίττη, Άνοιξη 1989.

Savannah Bay, Marguerite Duras, Θεσσαλονίκη, Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδας - Πολιτιστικής Υπηρεσίας της Γαλλικής Πρεσβείας, 1990.
Παράσταση από το ΚΘΒΕ, σκηνοθεσία Βίκτωρα Αρδίττη, άνοιξη 1990.

On passe dans huit jours, Sacha Gitry,
Τηλεοπτικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Τομ Σήαρζ.

Une paire de gifles, Sacha Gitry,
Τηλεοπτικό θέατρο σε σκηνοθεσία Τομ Σήαρζ.

C' est une femme du monde, Georges Feydeau,
Τηλεοπτικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Τομ Σήαρζ.

Therese Raquin Emile Zola, Αθήνα, Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, 1996, ΙSBN 960-8473-10-1

Τερέζ Ρακέν, Εμιλ Ζολά, Αθήνα, Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, 1996, ΙSBN 960-8473-10-1
Παράσταση από το Θέατρο του Νότου, σκηνοθεσία Γιάννη Χουβαρδά, φθινόπωρο 1996.

Pelleas et Melisande Maurice Maeterlinck,
Λιμπρέτο της όπερας του Κλωντ Ντεμπυσσύ
Πρόγραμμα του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών 1997-1998.

Η συγγραφέας Κλαίρη Μιτσοτάκη

Φαντάζομαι την Κλαίρη Μιτσοτάκη να στέκεται μπροστά σε μια αμμοδόχο και να χαράζει στην επιφάνειά της σχήματα. Σχήματα, θα 'λεγες με μια πρώτη ματιά, βγαλμένα από την ψυχρή λογική ενός μαθηματικού νου, σχήματα που βρίσκονται σε απόλυτη λογική σειρά, που αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο. Ας εξηγηθώ: η μηχανική της ζωής έτσι τουλάχιστον όπως βγαίνει μέσα από τη σοβαρή λογοτεχνία σε πείθει ότι πρόκειται για την αληθινή ζωή, κι όχι για περιπτώσεις φαντατικές ανθρώπων που ζουν στο μυαλό του συγγραφέα, για περιπτώσεις που εφηύρε ο ίδιος για να υπηρετήσουν τις εμμονές του. Μέσα από τα κείμενά της η Μιτσοτάκη σε πείθει ακριβώς πως δεν υπάρχει καμία σκηνοθεσία, τίποτα το ψεύτικο και το τεχνητό. Και αυτό το κάνει κινούμενη πολύ συχνά στην περιφέρεια, στα όρια μιας ιδιαίτερα αβέβαιης πραγματικότητας, στις παρυφές θα 'λεγε κανείς και όχι στον πυρήνα της ζωής. Αυτό γίνεται σχεδόν πάντα με μια γραφή που χαρακτηρίζεται από οικονομία αλλά που η αφαιρετικότητά της (οι παύσεις και οι εντάσεις) αγγίζει τα όρια του post-postmodern, ενώ μια διάχυτη θεατρικότητα υποβάλλει τη θέαση του κόσμου ως ενός απέραντου πειραματικού εργαστηρίου όπου όλα θα μπορούσαν να συμβούν. Αυτό που την ενδιαφέρει δεν φαίνεται να είναι η εικονοποιία όσο -πρωτίστως- η περιγραφή ενός αισθήματος, συνθέτοντας ένα έργο που διαβάζεται εννιαία.

Στο πρώτο κείμενό της με τίτλο Π, η ζωή παίρνει τη μορφή μιας χαμένης μες στην φαντασία φάρσας, μιας ονειρώδους και συγχρόνως τερατώδους ίντριγκας όπου η γκροτέσκα καθημερινότητα λες και είναι η απευθείας συνέχεια του στοχασμού που γεννάει το μυαλό του συγγραφέα. Η απλοϊκή αλλά και επίφοβη αρχτετυπικά γυναικεία μορφή της Μαρίνας έρχεται να επιβεβαιώσει μάλλον παρά να καταλύσει την εφιαλτική πραγματικότητα μες στην οποία διάγει ο ήρωας. Στην ίδια καλλιτεχνική γραμμή του "παράξενου και θαυμαστού" κινείται και η Τέλεια αναλογία, όπου όμως δίνεται μεγαλύτερο βάρος στην ψυχολογική επεξεργασία των προσώπων και τις κοινωνικές τους συνιστώσες. Μια νοσηρότητα ρίχνει τη ζοφερή σκιά της πάνω στις ζωές που ασφυκτιούν από τον εναγκαλισμό της μοίρας και είναι αδύνατο να αποδράσουν από τα δεσμά της condition humaine.

Το βιβλίο Η πριγκίπισσα Τίτο κι εγώ είναι μια ιστορία για δύο ζωές - η διήγηση είναι τελείως ουδέτερη, και μοιάζει με ακύμαντη λίμνη - που στην ουσία αποτελούν μία. Αυτή η "σχιζοφρενική" θέαση των πραγμάτων είναι ιδιαίτερα προσφιλής στην Μιτσοτάκη και τη χρησιμοποιεί ως όργανο για να συλλάβει και να εκφράσει την πολυπλοκότητα του βίου. Ο λόγος της μπορεί να είναι ηθελημένα "συγχυσμένος" αλλά η οπτική της δεν είναι καθόλου συγκεχυμένη. Ο προσεκτικός αναγνώστης κάτω και ανάμεσα από τις λέξεις θα δει να αχνοσαλεύει η φιτζεραλντική "χάρη υπό πίεση", αν και σε τελείως διαφορετική τροχιά. Στους Παράξενους λόγους της κυρίας Μποβαρύ ο μονόλογος της Έμμας Μποβαρύ, την αυτονομεί δίνοντάς της μια ερήμην Φλωμπέρ - αλλά και ερήμην Μιτσοτάκη - υπόσταση. Το πρόσωπο που τα κομμάτια του ανακατανέμονται από εκείνους που το διεκδικούν, γίνεται ένα κοινωνικό γέννημα, εισάγοντας μια νιτσεϊκή αντίληψη της ιστορίας.
Τα Μετάλλια φαίνεται να προέκυψαν από τον πειραματισμό και την περιέργεια της συγγραφέως να δει τι μπορεί να προκύψει αν το όνειρο αναπτυχθεί και οδηγηθεί μέχρι τα όρια της πραγματικότητας. Σαν φυσική συνέχεια ήρθε το Flora Mirabilis, όπου η Μιτσοτάκη φαίνεται να επανέρχεται στον αφηγηματικό τρόπο της Πριγκίπισσας Τίτο, τον οποίο αγαπά ιδιαίτερα και που στην ουσία δεν εγκατέλειψε ποτέ. Εδώ, το β΄ πρόσωπο που μιλά (στο δεύτερο και τελευταίο μέρος του κειμένου, που παρ' όλη την ανθρωπογεωγραφική βάση του δεν υστερεί σε λογοτεχνική αξία) μοιάζει να αναπτύσσει τις σκέψεις του για την αφήγηση του α΄ προσώπου. Η γλώσσα του ενός είναι το κρητικό ιδίωμα και του άλλου η λόγια καθαρεύουσα - η Μιτσοτάκη συνδιαλέγεται εμφανώς με τις καταβολές της, σε ένα κείμενο εξαιρετικά πρωτότυπο για τα ελληνικά τουλάχιστον δεδομένα.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΚΗΣ

Τι έγραψε ο Τύπος για τα βιβλία της
ΚΛΑΙΡΗΣ ΜΙΤΣΟΤΑΚΗ
(αποσπάσματα από κριτικές και συνεντεύξεις)

Οι παράξενοι λόγοι της κυρίας Μποβαρύ, Αθήνα, Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, 1993, Σελ. 43

…Με τον μονόλογο αυτό η Κλαίρη Μιτσοτάκη επιχειρεί την πρώτη κατάδυσή της στη ρητορική του θεάτρου. "Γράφω για τους φίλους μου", λέει, "γιατί θέλω να τους ευχαριστήσω! Νομίζω πως αυτό είναι το κίνητρο για οτιδήποτε έχω κάνει. Πάντοτε υπάρχει ένας φίλος αποδέκτης, ακόμη κι αν αυτό δεν είναι ορατό στο τελικό κείμενο. Όταν γράφω, έχω ανάγκη από έναν φανταστικό συνομιλητή"…

Στους "Παράξενους λόγους" η συγγραφέας δεν παρακολουθεί την καθημερινότητα της επαρχιακής ζωής της κυρίας Μποβαρύ. Το στοιχείο αυτό είναι δεδομένο, ως αόρατο δραματουργικό φόντο. Παρακολουθεί την "έξοδο" της ηρωίδας από τον χώρο της πραγματικότητας στο χώρο του συναισθήματος και του πάθους, παρακολουθεί την προσπάθειά της να ισορροπήσει πάνω στο τεντωμένο σκοινί της πλάνης, ανάμεσα στον έρωτα και στο καθήκον. Ο Γουσταύος Φλωμπέρ είναι ένας συγγραφέας που αρέσει όλο και πιο πολύ στην Κλαίρη Μιτσοτάκη.

Όχι μόνο γι' αυτά που έγραψε. Αλλά και για το ότι αγάπησε την Ανατολή επειδή αγαπούσε την αρχαιότητα. "Έδωσε στη γνώση μας για την Ανατολή ένα στοιχείο διαύγειας, που δεν έχει σχέση με το φολκλόρ". Και, κυρίως, για το πως έζησε. "Ένας άνθρωπος εξαιρετικά αποκλεισμένος, βασανισμένα ασκητικός, που δεν πρέπει να απόλαυσε και πολλά πράγματα στη ζωή του εκτός από το γράψιμο…

Νίκος Μπακουνάκης
Δημοσιογράφος, ιστορικός
Περιοδ. ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ, 9-12-1992

…Θεατρικό μονόλογο σε τρεις εικόνες έγραψε η Κλαίρη Μιτσοτάκη με αφετηρία το μυθιστόρημα του Γουστάβου Φλωμπέρ. Η θρυλική Έμμα, "γυναίκα του μικρού επαρχιακού γιατρού", μετακινούμενη εδώ από την περιοχή του μυθιστορήματος στο πεδίο του εσωτερικού μονολόγου, της εξομολόγησης και εκμυστήρευσης, ενσάρκωσε την παθιασμένη φωνή της γυναικείας ελευθερίας και μοναξιάς, έγινε ένα έμβλημα των γυναικείων αισθημάτων και αισθήσεων την ώρα που ξεγλιστρούν πάνω στην επιφάνεια του έρωτα.

Ο λόγος για τους "Παράξενους λόγους" είναι συναρπαστικός χάρη σε μιαν εξαιρετική δραματικότητα και μιαν εξίσου εξαιρετική λυρικότητα…

Ελένη Βαροπούλου
Θεατρολόγος, κριτικός θεάτρου
Εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 17-1-1993

Μετάλλια, Αθήνα, Ίκαρος, 1993. Σελ. 41 ISBN: 960-7233-41-7

…Τα Μετάλλια της Κλαίρης Μιτσοτάκη είναι "πολύτιμες" καταγραφές εμπειριών, συλλήψεων, φαντασιώσεων, μοναδικών, που εισβάλλουν στη διάρκεια τέμνοντάς την σαν κρούσματα κεραυνοβόλα όπως εκείνα που στερούν τη ζωή ή που αποκαλύπτουν σε ώρες Φώτισης μιαν αλήθεια τόσο ξεκάθαρη ώστε να μοιάζει αδύνατο να αρθρωθεί. Γι' αυτό και καθώς τα διαβάζει κανείς ασφυκτιά μπρος στο ακαριαίο ξετύλιγμα μιας αστραπιαίας διαύγειας, μετεωρισμένης στο κενό.
Ταυτόχρονα όμως τούτες οι πρόζες επαναφέρουν στο προσκήνιο υποδειγματικά ένα είδος, το είδος του πεζού ποιήματος ή μάλλον της ποιητικής παραβολής, που το ετίμησαν όχι μόνον μεγάλοι ποιητές, αλλά και σπουδαίοι πεζογράφοι όπως ο Τούργκένιεφ και ο Κάφκα, και που δεν βρήκε ακόμα στην Ελλάδα τον αριστοτέχνη του…

Στρατής Πασχάλης
Ποιητής
Περιοδικό ΠΟΙΗΣΗ

Μετάλλια

… η Μιτσοτάκη ξέρει να παράγει συγκίνηση εντάσσοντας τα ετερογενή λογοτεχνικά είδη-πηγές της σε μια ενιαία και ισορροπημένη σύνθεση, η οποία εντέλει κερδίζει αβίαστα όχι μόνον την αμείωτη προσοχή, αλλά και τη θερμή συμμετοχή μας. Και αυτό είναι, πιστεύω, το πλέον σημαντικό.

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου
Κριτικός λογοτεχνίας
Εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 8-9-1993

Flora Mirabilis, Αθήνα, Το Ροδακιό, 1996. Σελ. 91. ΙSBN: 960-736-019-2

Ιστορίες από τ' Ανώγεια της Κρήτης, από μια περιοχή μ' εντελώς ξεχωριστό ανθρωπολογικό ενδιαφέρον και ιδιαίτερη παράδοση. Υλικό μνήμης διανοητικά και συναισθηματικά επεξεργασμένο, κατάθεση και απόσταγμα ψυχής. Προβληματισμός που παραπέμπει κατευθείαν στις ηροδότειες νουβέλες, λόγος κοφτερός και δραστικός.
Μεγάλοι πίνακες αρχετυπικά ζωγραφισμένοι με σκηνές αγροτικής ζωής που εναλλάσσονται γοργά με εννοιολογικές επιφάνειες, με τοπία του νου.

Ερ.: Ποιο είναι αυτό το "Θαυμαστό άνθος", "Flora mirabilis", του τίτλου;

Απ.: Flora Mirabilis είναι μια ονομασία που ίσως ταίριαζε να δοθεί σε ό,τιδήποτε μπορεί να σταθεί το μέσο για να πραγματώσεις την πιο αναπάντεχη, την πιο παράξενη μετάβαση. Σαν να περνούσες, ας πούμε, από μια στεριά σε άλλη, άγνωστη, στεριά, από μια θάλασσα σε άλλη, άγνωστη, θάλασσα, σε άλλον πλανήτη, σε άλλον κόσμο.
Flora Mirabilis είναι ο τίτλος ενός βιβλίου που περιγράφει τη γνωριμία μ' ένα κόσμο που, αυτούσιος, σχεδόν δεν υπάρχει πια. Είναι μαζί μια ονομασία και μια ευχή. Ο κόσμος που ιστορείται στο βιβλίο θεμελιώνει στον τεχνίτη του το αίσθημα της λατρείας, κι η περιπέτεια του φτιαξίματός του πλησιάζει στην ουσία της αφιέρωσης. Δεν είναι, λοιπόν, φυσικό το πνεύμα που καθοδηγεί την κίνηση αυτή να βρει την έκφρασή του σ' ένα έμβλημα;
Flora Mirabilis είναι ένα έμβλημα. Σημαίνει ότι αναγνωρίζεις τον θαυμαστό-αξιοθαύμαστο κόσμο που σχεδόν δεν υπάρχει πια και πως πιστεύεις στη θαυματουργική του ικανότητα να ξαναζήσει. Το άνθος ενός κόσμου είναι τα πρόσωπα που τον έφτιαξαν. Πρόσωπα και πράγματα είναι άνθη, και τα άνθη έχουν σύντομη ζωή, γρήγορα πέφτουν. Το άνθος που μένει είναι η ιστορία τους, η ιστόρησή τους. Ό,τι μπόρεσε να βρει στερέωση στο μύθο δεν χάθηκε ποτέ. Ο μύθος πάντα σπέρνει, κι ας μη γνωρίζουμε πάντα εμείς τι θερίζουμε.

Περιοδικό ΔΙΑΒΑΖΩ

Flora

Το τελευταίο βιβλίο της Κλαίρης Μιτσοτάκη είναι σε όλα του παράξενο: στον τίτλο και στη γλώσσα του, στον τρόπο της γραφής του, στη σύνταξη του μύθου και της πλοκής. Η παραξενιά αυτή πολλαπλασιάζεται, αν ο αναγνώστης (στον οποίο όψιμα αλλά ρητά απευθύνεται η φωνή του αφηγητή) το διαβάσει δυο και τρεις φορές· ανυποψίαστος στην αρχή, διακριτικά χειραγωγημένος ύστερα. Γιατί ο κόσμος του βιβλίου (ας πούμε: η κρητική πατρίδα) είναι εξ ορισμού απόμερος, και μόνον καθ' οδόν μπορεί να γίνει φιλόξενος, για όποιον πράγματι θα ήθελε και θα μπορούσε να φιλοξενηθεί μέσα του, αφήνοντας σιγά σιγά τα όποια γραμματολογικά εφόδιά του στην άκρη…
Δεν ξέρω πως ξεχωρίζουν σήμερα τα καλά από τα μέτρια, τα μέτρια από τα κακά βιβλία. Μπορούμε όμως να τα μοιράσουμε σε περιττά και αναγκαία. Το βιβλίο της Κλαίρης Μιτσοτάκη ανήκει στα τελευταία, που σίγουρα είναι λιγοστά. Ή, για να παραφράσω τα λόγια του Ευαγγελίου: τυρβάζουμε περί πολλά. ενός δε εστι χρεία.

Δημήτρης Μαρωνίτης
Καθηγητής κλασικής φιλολογίας
Παν/μίου Θεσσαλονίκης
Από το βιβλίο του "Κειμενοφιλικά"
Αθήνα, (Κέδρος) 1998

…Στο αφήγημα "Flora Mirabilis" της Κλαίρης Μιτσοτάκη, όπου η συγγραφέας δανείζεται τη μνήμη των ηρώων της για να υπηρετήσει την αυτοσυνειδησία της, το φως αναλαμβάνουν να το αντλήσουν από τον πίσω χρόνο ένα αίσθημα γνωστικής λατρείας της Υπαίθρου και η αφηγηματική τεχνική…
Η σύνθεση του βιβλίου, η διττότητά του, δεν φαίνεται να απορρέει από το "άγχος του μοντερνισμού" ή από κάποια θεωρητικοποιημένη φοβία μήπως το αφήγημα χαρακτηριστεί "παλαιομοδίτικο ηθογράφημα". Ο αφηγηματικός και ο δοκιμιακός του λόγος αρμόζουν απροβλημάτιστα και εικονίζουν με ελκυστική ενάργεια αν όχι έναν κόσμο και μιαν εποχή, τουλάχιστον την αγαπητική αναζήτηση αυτού του κόσμου και της θαυμαστής "ψυχικής οικονομίας" του. Και τη νοστιμιά τη φυλάσσει ανέκαθεν το ταξίδι, το προς τα μέσα ταξίδι.

Παντελής Μπουκάλας
Ποιητής, κριτικός λογοτεχνίας
Εφημ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 17-9-1996

Flora

…Είναι λογίας καταγωγής η Μ., κι αυτό δεν κρύβεται. Αλλά από τις προηγούμενες λόγιες κατασκευές της έως το παρόν ολιγοσέλιδο πεζογράφημα, έχει διανυθεί δρόμος πολύς. Έχει κατορθώσει να διοχετεύσει τη λογιοσύνη της σε μια γλώσσα δημώδη, άμεση και δραστική, που σε αρπάζει από την πρώτη αράδα και δεν σε αφήνει. Ακόμη κι όταν η πρισματική αφήγηση (τυπικά μοντέρνα) σε πάει και σε φέρνει, ξεπερνάς τη ζάλη, και γητεμένος από την προσωδία του ανωγειανού ιδιώματος ακολουθείς τα πάθη της ορεσίβιας Κρητικιάς, της Αλεξάνδρας, ακούς κι αισθάνεσαι βίους και τρόπους, καθώς τα αφηγείται η συγγραφέας, ή μάλλον ο "άνθρωπος που υπήρξε" η συγγραφέας…
Εγγυημένα κερδισμένη η απόλαυση από την ανάγνωση αυτού του βιβλίου: είναι συμμετοχή σε μια καλλιτεχνική περιπέτεια.

Νίκος Ξυδάκης
Δημοσιογράφος
Περιοδ. ΑΘΗΝΟΡΑΜΑ, 27-9-1996

Flora Mirabilis

Το τελευταίο βιβλίο της Κλαίρης Μιτσοτάκη ισορροπεί σε ένα μεταίχμιο: παρελθόντος και παρόντος, μνήμης και λήθης, λαϊκής αφήγησης και έντεχνου σχολιασμού…

Η φαινομενικά αδιατάρακτη αφήγηση της συγγραφέως, που αναστοχάζεται τη ζωή της ηρωίδας της, κινείται στα όρια μιας κοινωνικής ανθρωπολογίας ή μιας οντολογίας της ιστορίας. Ο Μαρωνίτης μίλησε για τα χνάρια της Χάννα Άρεντ. Προσωπικά θα έβλεπα τη δοκιμιακή γραφή της Μιτσοτάκη από μια υβριδική σκοπιά: ανάμεσα στη Γερμανοεβραία φιλόσοφο και τον Βάλτερ Μπένγιαμιν…
…Ωστόσο, το ενδιαφέρον αυτού του βιβλίου για μένα βρίσκεται αλλού. Κατά τη γνώμη μου, το κέντρο που έλκει το κείμενο της Μιτσοτάκη ψηλαφείται στην προσπάθεια της συγγραφέως να θυμηθεί ό,τι έχει ζήσει η ηρωίδα της και να ξεχάσει ό,τι έχει διαβάσει το δοκιμιακό προσωπείο της.
Κι αυτή η παλινδρομική κίνηση είναι η σαγηνευτικότερη στιγμή της ανάγνωσης. Εκεί δηλαδή που το ταξίδι προς μια συλλογική μνήμη μεταμορφώνεται σε ταξίδι προς το αμετάδοτο της εμπειρίας και, διαδοχικά, η βάσανος του να εγκαταλείπεις τις ιδέες για τα πράγματα ανοίγεται στην πιο μύχια ετερότητα.
Και αυτό ακριβώς το μετέωρο αίσθημα μεταφέρεται και σε γλωσσικό επίπεδο. Έτσι, η άρδευση στο ανωγειανό ιδίωμα γίνεται με μέτρο και, το κυριότερο, χωρίς κανέναν φολκλορισμό. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στα δοκιμιακά μέρη, όπου η γλώσσα δεν κάνει παραχωρήσεις στη θεωρητικολογία.
Διαβάζοντας το Flora Mirabilis, είχα την αίσθηση ότι είναι ένα κείμενο με τελικό προορισμό τη σκηνή. Κι εδώ δεν υπαινίσσομαι την πρωθύστερη εμπειρία της συγγραφέως, (Οι παράξενοι λόγοι της κυρίας Μποβαρύ, 1992). Μιλώ για κάτι βαθύτερο, που το ακούς στον βυθό του κειμένου. Και συγκεκριμένα, αναφέρομαι αφενός στην κουβεντιαστή αναπνοή του κειμένου (μυθοπλαστικού και μεταμυθοπλαστικού) και αφετέρου τη δραματική του πυκνότητα, που επιζητά τη συνάθροιση γύρω από τη φωνή κάποιου αφηγητή-ηθοποιού για να αποδεσμεύσει τις μικρές και τις μεγάλες χειρονομίες που κρύβει…

Μισέλ Φάϊς
Συγγραφέας, κριτικός λογοτεχνίας
Περιοδ. ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ

Flora

…το "Flora Mirabilis" διαβάζεται και (το κυριότερο) ακούγεται σαν να βγαίνει απευθείας από το στόμα ενός λαϊκού ιστορητή, του οποίου τα λόγια πολλές φορές μας πηγαίνουν (ιδίως στη διήγηση των ονείρων) μέχρι και τα δημοτικά παραμύθια.
Και το στοίχημα εδώ κερδίζεται πέρα ως πέρα. Μονολότι σαφώς προϊόν εργαστηρίου, το κείμενο δεν υπερθερμαίνεται ούτε σε ένα σημείο από τις διανοητικές πηγές του: δεν πλειοδοτεί σε ιδιωματισμούς, δεν τονίζει το τοπικό του χρώμα και δεν σπεύδει να μεταφράσει σε αισθητική αναζήτηση τη γλωσσική καταγωγή του. Απόσταξη και εξαιρετικά υπολογισμένη ισορροπία, λαϊκότροπο, αλλά όχι και λαϊκιστικό: αυτά είναι τα αμάχητα εχέγγυα της Μιτσοτάκη για το "Flora Mirabilis"….

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου
Κριτικός λογοτεχνίας
Εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 9-10-1996

Flora

…Όταν κανείς βρίσκει επιτέλους τον εαυτό του, τον ακούει να μιλάει και του φαίνεται σάμπως να ακούει κάποιον άλλον, ξένο και πρωτόγνωρο. Η ιστορία της είναι υποβλητική και εκτός πάσης κριτικής. Το βιβλίο πάντως έχει και χερούλι, πιάστρο. Είναι τα σχόλια της ίδιας πάνω στην ιστορία της. Αν κατά τον 19ο αιώνα ο συγγραφέας δήλωνε ότι το βιβλίο του βρέθηκε υπό μορφή ανώνυμων χειρογράφων, τώρα ο συγγραφέας διηγείται πως βρήκε το ανώνυμο χειρόγραφο του εαυτού του. Αν κάθε παιχνίδι κρίνεται με τρεις κινήσεις, αυτή είναι μία από τις κινήσεις της Κλαίρης. Ελπίζουμε η πρώτη…

Κωστής Παπαγιώργης
Συγγραφέας, δοκιμιογράφος
Περιοδ. ΑΘΗΝΟΡΑΜΑ, 18-9-1996

Flora

…Το "Flora Mirabilis" δεν γράφτηκε τυχαία. Ήταν το απαύγασμα μιας θαυμάσιας έμπνευσης, που εμπεριέχει τρεις πολύ μεγάλες και ισοβαρείς συνισταμένες: Πλούσιο ψυχικό κόσμο, ερωτική στάση απέναντι στις ρίζες και συγκυρία εκλεκτών πρωταγωνιστών…
Το "Flora Mirabilis" είναι ανεπανάληπτο, ένθερμο, συγκινησιακό και πολυεπίπεδο. Άρα μοναδικό.

Χρίστος Παπαγεωργίου
Κριτικός λογοτεχνίας
Εφημ. Η ΑΥΓΗ, 27-10-1996

Απόσπασμα από το βιβλίο: Η πριγκίπισσα Τίτο κι εγώ. Αθήνα, Διάττων 1989. Σελ. 33

Φυσικά δεν μπορώ να γνωρίζω πως βρέθηκα εδώ. Κάποτε είδα αυτές τις πόρτες, αυτούς τους διαδρόμους, αυτές τις αίθουσες, κοίταξα έξω από τα παράθυρα και είδα τον κήπο. Όλα λευκά. Έμεινα εκεί που βρέθηκα. Ώσπου νύχτωσε. Και τότε ο χρόνος κόπηκε και ξημέρωσε ξανά αμέσως. Ξανάγινε φως, ο ήλιος εισχώρησε παντού, έγινε πάλι μέρα. Εμένα, από φυσικού μου, δεν με εντυπωσιάζουν αυτά. Πως όμως να μην αισθανθώ υπέρτατη έκπληξη όταν, με τον ερχομό της καινούριας μέρας, άκουσα τον συριστικό θόρυβο των βημάτων της Πριγκίπισσας Τίτο και την είδα να περνά εμπρός από το περιστύλιο με το λοφίο αναπεπταμένο και τις ταινίες της να ανεμίζουν! Τι χαρά για μένα και τι περιέργεια! Το θέαμα αυτό κάτι εκπλήρωνε μέσα μου. Επιθύμησα αμέσως δύο πράγματα: πρώτον, να βγω στον έξω κόσμο και, δεύτερον, να γινόταν να με δει. Φυσικά, τόσο το ένα όσο και το άλλο είναι αδύνατον να συμβούν. Και για πρώτη φορά ένιωσα μίσος για τον εαυτό μου. Και είπα: "Ας γίνω, αλίμονο, φωνή, που μόνο αυτή να μπορεί να ακούσει, φωνή, που να μιλάει μόνο γι' αυτήν". Και έτσι έγινε. Προϋπαντώ, συνοδεύω και κατευοδώνω έκτοτε με τη φωνή μου την Πριγκίπισσα Τίτο κάθε στιγμή. Για μας, στιγμή, διαίρεση της στιγμής, και διαίρεση της διαίρεσης της στιγμής, είναι το ίδιο πράγμα.
Εκείνη δεν με ξέρει. Με αγνοεί. Ούτε και θα με μάθει. Η Πριγκίπισσα Τίτο μου μιλά γιατί στο μυαλό της τα πάντα μιλούν κι αυτή μιλά στα πάντα. Εκείνη δεν ξέρει πως ο κόσμος χωρίζεται σε έμψυχα και άψυχα, δεν έχει δεχθεί εγκύκλιο μόρφωση. Η Πριγκίπισσα Τίτο δημιουργεί τον κόσμο επειδή τον θυμάται, όπως άλλοι δημιουργούν τον κόσμο επειδή τον φαντάζονται. Κάτι θα θυμάται για μένα, γι' αυτό μου μιλά, αλλά τι θα μπορούσε να είναι αυτό; Τι θα μπορούσε να είναι άραγε;
Την βλέπω που περπατά πάνω-κάτω στο διάδρομο που δημιουργείται ανάμεσα στην αριστερή και στη δεξιά πτέρυγα, κυλώντας τα χέρια της σαν ακτίνες τροχού μέσα στην ανάλαφρη μάζα του αέρα. Σκοπεύει να σηκώσει τα πόδια της από τη γη; Σκοπεύει να πετάξει; Το ξέρω, μια μέρα η Πριγκίπισσα Τίτο θα πετάξει, και τότε ίσως να είναι η συντέλεια του κόσμου. Αλλά τώρα ακούω: μετρά και μετρά και μετρά. Όταν μετρά, πώς να μπορεί να πετάξει;
Δεν υπάρχει πιο δύσκολο πράγμα από το να φρουρείς τον εαυτό σου. Όλοι έχουν τη δυνατότητα να παραβαίνουν τις εντολές, να παραβιάζουν τις απαγορεύσεις. Μόνο εγώ δεν μπορώ. Μόνο εγώ υποφέρω και δεν μπορώ να το δείξω. Είμαι ένα μάτι και μια φωνή. Μια άχνα του αέρα, ένα λίκνισμα της σκιάς. Ένα σάλεμα ρυτίδας. Μια ανταύγεια σκότους. Η μεγαλύτερη χαρακιά στη σάρκα.

Ξέρω, ξέρω. Τώρα έχει τα μάτια της διεσταλμένα, κι ανάμεσα στα δάκτυλά της κρατά την άκρη μιας ταινίας. Διαβάζω στο βήμα της τις σκέψεις που την τυραννούν: "Πόσες ψηφίδες περιλαμβάνει άραγε η εικόνα του σύμπαντος; Πόσες πλαγιές αγκαλιάζει η άκρη του κόσμου; Πόσες ακμές χαράζει στο φως μια αχτίδα;" Ω να μπορούσα να της έλεγα: "Μη πλησιάζει η Εξοχότητά σας κοντά μου! Μη προσπαθεί να μάθει την αρχή και το τέλος! Είναι τόσες οι ψηφίδες που κεντάνε το σύμπαν, είναι τόσες οι άκρες που προσαράζουν στην άβυσσο, είναι τόσο τελεσίδικη η γραμμή μιας ακτίνας, όσο είναι η ταινία που τυλίγει τη μορφή σας".
Τι ακανθώδες θέμα κι αυτές οι ταινίες! Μόλις το ανακινήσω, ξεσπά αγανάκτηση. Ενώ κάθε άλλο πλάσμα λογικό θα σκεφτόταν, τι μια ταινία παραπάνω, τι μια ταινία λιγότερη, δεν πρόκειται να αλλάξει το σύμπαν, η Πριγκίπισσα Τίτο μόλις ακούσει κάτι τέτοιο συνοφρυώνεται και, πλέκοντας τα χέρια της, έτσι ώστε να κρατά το σώμα της σφιχτά αγκαλιασμένο, φωνάζει με περιπάθεια: "Έτσι λες! Κι όμως να ξέρεις πως με κάθε μου ταινία που χάνεται, χάνεται και μία άτρακτος από τον κόσμο. Ο κόσμος συρρικνώνεται και αιτία είναι η πλημμελής τήρηση της αρτιμέλειάς μου. Το αν ο κόσμος υπάρχει, ή αν ο κόσμος χαθεί, σε μένα εναπόκειται, δική μου ευθύνη είναι". Τι αδύναμο λογικό, τι σύγχυση δεδομένων! Κι έπειτα, δεν βλέπω τι ενδιαφέρον μπορεί να έχει εκείνη για κάτι τόσο αγνώριμο όσο της είναι ο κόσμος. Μη φανταστείτε πως έχει ιδέα για όλα αυτά. Μυστήριο πως λειτουργεί ο νους της!
Όμως, όσο πληγώνομαι, τόσο περισσότερο διστάζω. Ανεβαίνω, κατεβαίνω, μα δεν το αποφασίζω. Θέλω η ίδια, μόνη της, αυτή να τις ξετυλίξει. Μία-μία, μεθοδικά. Μέχρι την τελευταία. Μα τι φοβάται επιτέλους;
Τι θα συμβεί;
Τι ακούω; Μια εκπυρσοκρότηση! Οι αριθμοί επιταχύνονται, κινούνται αλματωδώς, προχωρούν με μεγάλους διασκελισμούς, ανακρημνίζονται! Ω τι μεγάλο θαύμα, ω τι αναπεπταμένη ελευθερία, ω τι εναγώνια αμαρτία, κοιτάξτε, κοιτάξτε μόνο για να χαρείτε, αυτόν τον πίδακα των αριθμών, αυτό το τέρας της αλήθειας. Ω! η Πριγκίπισσα Τίτο αναριγεί, η Πριγκίπισσα Τίτο αναρριχάται. Η Πριγκίπισσα Τίτο αναχωρεί. Την βλέπω.

Η Πριγκίπισσα Τίτο εκπυρσοκροτεί. Η Πριγκίπισσα Τίτο αναβαίνει. Σε κάθε εκπυρσοκρότησή της αναπηδά ακόμα ένας αριθμός. Σε κάθε εκπυρσοκρότησή της γραμμές φωτεινές χαράζουν ψηφία στον αέρα. Η ανάβαση της Πριγκίπισσας Τίτο έχει αρχίσει. Ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί! Θα ανέλθει τώρα έως το έπακρο, από αριθμό σε αριθμό, από ψηφίο σε ψηφίο. Απλώνει τα χέρια, τεντώνει τις ταινίες και τις πετά, γαντζώνει τους αριθμούς και αναρριχάται. Όλο και αναβαίνει, όλο και απομακρύνεται. Βρίσκεται κιόλας πολύ μακριά. Κάθε στιγμή πηγαίνει ακόμα μακρύτερα.
Ω! η Πριγκίπισσα Τίτο εκπυρσοκροτεί, εκσφενδονίζει αριθμούς, φεύγει και χάνεται.
Σε λίγο δεν θα μπορώ να την βλέπω καθόλου. Θα ακούω μονάχα τις εκπυρσοκροτήσεις της, εδώ, στην προκυμαία του ακατοίκητου κόσμου.